دور پنجم مذاکرات وین برای احیای توافق هسته‌ای «برجام» هم تاکنون بدون رسیدن به هدف نهایی، یعنی برداشتن تحریم‌های امریکا علیه ایران و بازگرداندن جمهوری اسلامی به محدودیت‌های اتمی بوده است.
مذاکرات غیرمستقیم جمهوری اسلامی و ایالات متحده برای این هدف، از اواخر فروردین ۱۴۰۰ شروع شد و نیت کشورها از آن، رسیدن به توافق پیش از انتخابات ریاست جمهوری ایران تعیین شده بود. اما حالا کم کم امید هیات‌های مذاکره کننده در این مورد در حال کم‌رنگ شدن است. چرا تحریم‌های ایران در مذاکرات وین علی‌رغم خوش‌بینی اولیه جمهوری اسلامی، تاکنون رفع نشده‌اند؟
**
پس از اعلام اسامی نامزدهای نهایی انتخابات ریاست جمهوری ایران، کشورهای اروپایی طرف مذاکرات احیای برجام به نوعی اضطرار برای توافق هرچه سریع‌تر رسیدند. تردیدی نیست که جمهوری اسلامی هم که با مشکلات مالی متعددی درگیر شده، خواستار رفع هرچه زودتر تحریم‌ها است. اما حالا نزدیک به دو ماه از شروع مذاکرات می‌گذرد و هربار طرف‌ها رسیدن به توافق را نزدیک نمی‌دانند.
پیش از این، در مقالات دیگری توضیح دادیم که رسیدن مذاکرات به موعد انتخابات ایران در موارد پیش‌توافق را به تاخیر انداخته و آیت‌الله «علی خامنه‌ای» هر چند مسوول و طراح ایرانی مذاکره است اما متمایل بود که دولت‌ها در هفته‌های آخر خود تعهدات تازه‌ای برای دولت بعد از خود ایجاد نکنند.
تحریم گسترده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی توسط امریکا و درهم تنیده بودن سپاه تحریم شده در تاروپود اقتصاد ایران، کار رفع تحریم‌ها را به شدت دشوار کرده است. تحریم سپاه ربطی به تحریم‌های اتمی که با احیای برجام باید رفع شوند، ندارد. از سوی دیگر، تحریم ماندن آن هم به معنی تحریم غیرمستقیم اغلب قطب‌های اقتصادی جمهوری اسلامی، از بانک تا خودروسازی و صنایع ساختمانی است. همین موضوع، یکی از مهم‌ترین موارد اختلاف ایران و امریکا است که مذاکرات آن‌ها به صورت غیرمستقیم انجام می‌شود.
اما این همه اختلاف نیست. با خارج کردن ایالات متحده از برجام توسط «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری پیشین امریکا، ۷۰۰ شخص حقیقی و حقوقی که با اجرای توافق هسته‌ای از فهرست تحریم‌ها خارج شده بودند، به طور یک‌جا دوباره تحریم شدند و در کنار ۴۳ شخص و نهاد دیگر جمهوری اسلامی قرار گرفتند که قرار نیست تا سال هشتم اجرای برجام، یعنی حدود سه سال دیگر از تحریم خارج شوند.
حالا این افراد و نهادهای تحریم مانده اگر با افراد و نهادهای رفع تحریم شده ارتباط مالی و تجاری برقرار کنند، به فهرست تحریم‌ها باز می‌گردند؛ به طور مثال، اگر یکی از افراد و نهادهای ۴۳گانه مثلا حسابی در یکی از بانک‌های رفع تحریم شده باز کند و آن بانک توسط شریک اروپایی خود این مبادله مالی را تسهیل کند، شریک اروپایی آن در معرض تحریم ایالات متحده قرار می‌گیرد. به معنای دیگر، یک نهاد رفع تحریم شده جمهوری اسلامی اگر با فرد یا نهاد تحریم مانده این کشور ارتباط تجاری و مالی داشته باشد و این نهاد هم با یک شریک اروپایی روابط تجاری داشته باشد، شریک اروپایی خود را معرض تحریم امریکا قرار می‌دهد؛ یعنی یک فرد تحریم مانده در جمهوری اسلامی با یک واسطه، یک نهاد یا فرد اروپایی یا روسی یا چینی خود را در خطر تحریم قرار می‌دهد.
در این وضعیت، نقض تحریم از سوی دفتر کنترل دارایی‌های خارجی امریکا شناسایی می‌شود و طرف‌های معامله خود را در معرض تحریم و جریمه و تعقیب قضایی امریکا قرار می‌دهد. برای جلوگیری از این وضعیت، ایالات متحده و ایران در برجام به این توافق رسیدند که حتی اگر یکی از افراد و نهادهای ۴۳گانه تحریم مانده با یک بانک رفع تحریم شده مثلا با یک موسسه مالی اروپایی همکاری دارد، این موسسه اروپایی را در خطر تحریم قرار نخواهد داد؛ به شرط این‌که موسسه اروپایی در معاملات و تبادلات مالی مستقیم آن فرد تسهیلات ارایه نکرده باشد.
برای مصون ماندن این موسسه از تحریم، باید بانک ایرانی با شفافیت کامل تمامی مشخصات مشتریان خود را در صورت لزوم در اختیار موسسه اروپایی قرار دهد و این اطلاعات به طور ساختاری در اختیار دفتر کنترل دارایی وزارت خزانه‌داری هم قرار گیرند. اگر جمهوری اسلامی بخواهد تحریم این افراد را دور بزند، موسسه مالی اروپایی را در خطر جدی تحریم قرار داده است.
در زمان حضور امریکا در برجام، نهادهای مالی مختلف در جمهوری اسلامی برای مصون نگه داشتن شرکای خود از تحریم، بدون پیوستن ایران به مقررات شفاف‌سازی «گروه ویژه اقدام مالی» (FATF)، این مقررات را به اجرا می گذاشتند. همین اقدام باعث شده بود منتقدان دولت، «حسن روحانی» را متهم کنند بدون الحاق کشور به توصیه‌های گروه ویژه اقدام مالی، آن را رعایت می‌کند و دولت را به دور زدن ساختارهای حکومتی متهم می‌کردند. آن زمان جمهوری اسلامی در فهرست سیاه این گروه قرار نداشت اما در حال حاضر در فهرستی از این گروه قرار گرفته که بر اساس آن، به موسسات مالی بین‌المللی توصیه به لغو همکاری با ایران شده است.
در شرایط جدید، فهرست ۴۳گانه با تحریم‌های غیراتمی دوره ترامپ افزایش پیدا کرده و هم‌زمان جمهوری اسلامی برای دور زدن تحریم‌ها، میزان شفافیت مالی خود را به مراتب کمتر کرده است. در این مدت بسیاری از موسسات مالی کشورهای عربی، از جمله در لبنان، امارات متحده عربی و عراق به دلیل انجام تراکنش‌های مالی جمهوری اسلامی در ارتباط با «حزب‌الله» لبنان تحریم شدند و این کار شفافیت مالی برای جمهوری اسلامی را ناممکن‌تر هم کرده است.
حالا جمهوری اسلامی و ایالات متحده که به صورت غیرمستقیم مذاکره می‌کنند، باید راهی هم برای حل این مساله که در سال‌های ریاست جمهوری ترامپ اضافه شده است، پیدا کنند که قاعدتا یکی دیگر از دلایل طولانی شدن مذاکرات وین است.
